រៀងរាល់ពេលដែលលោក ម៉ម ច័ន្ទថាត ឮសំឡេងជួង លោកនឹកស្រមៃដល់ពេលវេលាកាលពី ៤០ឆ្នាំមុន។
«រាល់ពេលដែលខ្ញុំបានឮសំឡេងជួងពីសាលារៀន ឬវត្ត ខ្ញុំមានអារម្មណ៍ថាខ្ញុំត្រូវក្រោកឈរ។ ខ្ញុំចងចាំពីរបបខ្មែរក្រហម។ ខ្ញុំបានឃើញរូបភាពនាពេលនោះ។»
ប៉ុន្តែរយៈពេល ៤៤ឆ្នាំ បន្ទាប់ពីទទួលរងការធ្វើទារុណកម្ម ការបង្អត់អាហារ និងការបាត់បង់មនុស្សជាទីស្រឡាញ់ពីរបបដ៏ឃោរឃៅនេះ លោកបានចាប់យកគុណតម្លៃនៃព្រះពុទ្ធសាសនាគឺ អហោសិកម្ម ដោយត្រូវទម្លាក់ចោលនូវអ្វីដែលធ្លាប់ធ្វើឱ្យយើងឈឺចាប់។
លោកបាននិយាយថា ៖ «ប្រសិនបើយើងរក្សាទុកនូវភាពសោកសៅ និងចង់តែសងសឹក យើងនឹងតែងតែមានភាពអវិជ្ជមាននៅក្នុងជីវិត»។
យ៉ាងណាមិញ លោកមិនមែនតែងតែមានអារម្មណ៍បែបនេះរហូតទេ។
«ពេលដែលខ្ញុំនៅតូច ខ្ញុំព្យាយាមស្វែងរកមនុស្សដែលធ្លាប់ធ្វើទារុណកម្មមកលើខ្ញុំ។ ខ្ញុំខឹងខ្លាំងណាស់ ពីព្រោះពួកគេបានធ្វើទារុណកម្មមកលើខ្ញុំ និងសម្លាប់គ្រួសាររបស់ខ្ញុំ។ ឥលូវនេះ ខ្ញុំបានយល់ថា ប្រសិនបើឆ្កែខាំយើង យើងមិនត្រូវប្រើមាត់របស់យើងទៅខាំឆ្កែវិញទេ។ ចិត្តរបស់ខ្ញុំស្ងប់ណាស់។»
សម្រាប់លោកដែលជាអ្នករស់រានមានជីវិត ក្នុងវ័យ៥៥ឆ្នាំ កុមារភាពរបស់លោកត្រូវបានកម្ទេចក្នុងពេលតែមួយប៉ប្រិចភ្នែក។ នៅអាយុ១០ឆ្នាំ ពេលវេលាសិក្សារបស់លោកបានក្លាយទៅជាការតស៊ូដើម្បីយកជីវិតរស់ នៅពេលដែលលោក និងគ្រួសារ ត្រូវបានបង្ខំឱ្យចាកឆ្ងាយពីជីវិតដែលសមប្រកបក្នុងទីរួមខេត្តកំពង់ឆ្នាំង ទៅរស់នៅក្នុងខ្ទមតូចនៅឯទីជនបទ។
«ខ្ញុំចាំពីការប្រកាសតាមវិទ្យុ អំពីការទម្លាក់គ្រាប់បែកនៅក្នុងប្រទេស។ បន្ទាប់មក មានទាហានខ្មែរក្រហមមួយក្រុមក្នុងឈុតពណ៌ខ្មៅបានមកប្រាប់ពួកយើងឱ្យចេញពីផ្ទះ ហើយទៅតាមពួកគេ។ ពួកយើងត្រូវតែធ្វើតាមការបញ្ជានេះ បើមិនដូច្នោះទេពួកគេនឹងសម្លាប់ពួកយើង។»
ក្នុងរយៈ ៥ខែដំបូង លោកនិយាយ លោកបានក្លាយជាសាក្សីនៃការបាត់បង់សមាជិកគ្រួសារជាច្រើននាក់។
«ពួកគេចាប់ផ្ដើមហាមឃាត់មិនឱ្យមានចំណីអាហារនៅកន្លែងដែលខ្ញុំរស់នៅ។ ខ្ញុំចាំថាពួកយើងបានហូបឫសឈើជាអាហារ។ ដោយសារតែដូច្នេះ ទើបប្អូនស្រី មីង និងជីតារបស់ខ្ញុំបានបាត់បង់ជីវិត។»
ជាមួយនឹងពួកគាត់ នៅមាន មនុស្សប្រមាណជាង២លាននាក់ ត្រូវបានបាត់បង់ជីវិតនៅក្នុងរបបខ្មែរក្រហមពីឆ្នាំ១៩៧៥ ដល់ឆ្នាំ១៩៧៩។ ការបង្អត់អាហារ ការធ្វើទារុណកម្ម ការកាត់ទោស និងការងារដោយបង្ខំ ជាទង្វើដែលកើតឡើងជាច្រើនក្នុងសម័យនោះ។ លោក ច័ន្ទថាត បាននិយាយថាការចងចាំពីការធ្វើទារុណកម្ម ជាការចងចាំដែលតែងតែនៅជាមួយគាត់។
«នេះគឺជាការចងចាំដែលមិនអាចបំភ្លេចបាន។ ខ្ញុំគិតថាខ្ញុំប្រហែលជាស្លាប់ហើយ។ មនុស្សដែលខ្ញុំឃើញ ថាត្រូវបាននាំទៅកាន់កន្លែងឃុំឃាំង គឺមិនដែលត្រលប់មកវិញទេ។»
លោករំលឹកឡើងវិញ ពីពេលមួយដែលលោកព្យាយាមសម្រាលការស្រេកឃ្លាន លោកបានលួចចេញពីក្រុមកុមារាដើម្បីទៅរើសអំពិលទុំជ្រុះលើដី។ ពេលគាត់ត្រូវបានគេចាប់ ក្រុមទាហានបានចោទលោកថាជាអ្នកយកការណ៍ ហើយបានចងលោកនឹងបង្គោលអស់រយៈពេល២៤ម៉ោង។ ដៃជើងរបស់លោកហើម ហើយលោកបានស្រែកឱ្យគេជួយទាំងការឈឺចាប់ ប៉ុន្តែគ្មាននរណាមកជួយលោកទេ។»
«គេទុកខ្ញុំចោលម្នាក់ឯង។ ខ្ញុំមិនដឹងថាខ្ញុំនៅទីណាទេ។ នៅប្រហែលជាម៉ោង ៣រសៀល ខ្ញុំបានឮគេនិយាយថាទីនេះជាទីឃុំឃាំង ជាកន្លែងដែលគេធ្វើទារុណកម្ម និងសម្លាប់មនុស្ស។»
នៅក្នុងរបបនេះ លោកធ្លាក់ខ្លួនឈឺធ្ងន់ជាច្រើនដង ដែលម្ដងនោះ លោកត្រូវបានបញ្ជូនទៅមន្ទីរពេទ្យខ្មែរក្រហម ដែលជាវត្តទទេ និងបាក់បែក ហើយត្រូវបានប្រើប្រាស់ជាកន្លែងផ្ដល់សេវាសុខភាព។ លោកនិយាយថា កន្លែងនោះ ជាកន្លែងដែលលោកដឹងថាខ្លួនឯងជាជនរងគ្រោះនៃសោដនាកម្មចៃដន្យ។
«ថ្ងៃដែលខ្ញុំមកដល់ ឪពុករបស់ខ្ញុំក៏ត្រូវស្លាប់។ អ្នកដែលនៅក្បែរខ្ញុំ ប្រាប់ខ្ញុំថា ឪពុករបស់ខ្ញុំក៏ស្លាប់នៅត្រង់នេះ នៅលើគ្រែដែលខ្ញុំកំពុងតែគេង។ ពួកគេប្រាប់ខ្ញុំថា សាកសពឪពុកខ្ញុំកប់នៅខាងក្រៅ។»
ក្នុងរយៈពេលថ្មីៗ លោកច័ន្ទថាត បានធ្វើការតស៊ូមតិស្វែងរកយុត្តិធម៌ជាមួយក្រុមអ្នករស់រានមានជីវិតដោយបានចូលរួមជាដើមបណ្ដឹងរដ្ឋប្បវេណីក្នុង អង្គជំនុំជម្រះវិសាមញ្ញក្នុងតុលាការកម្ពុជា (អ.វ.ត.ក) ដែលជាតុលាការកាត់ទោសថ្នាក់ដឹកនាំខ្មែរក្រហម។
ក្នុងដំណើរការសវនាការ អង្គការសហប្រជាជាតិទទួលបន្ទុកសិទ្ធមនុស្សនៅកម្ពុជា បានធ្វើការងារបង្កើនចំណេះដឹងដល់សាធារណជន ពីសវនាការ ជម្រុញឱ្យមានការជជែកដេញដោលរវាងមេធាវី ព្រះរាជអាជ្ញា និងចៅក្រម ក៏ដូចជាផ្សព្វផ្សាយពីនីតិសាស្រ្ត និងការអនុវត្តច្បាប់ ទៅដល់អ្នកជំនាញច្រើន ដើម្បីធានាថានឹងមានការអនុវត្តស្រដៀងគ្នាក្នុងច្បាប់ជាតិ និងការអនុវត្ត ឧទាហរណ៍ តាមរយៈការអនុវត្ត និងផ្សព្វផ្សាយនូវ សេចក្ដីពន្យល់នៃក្រមនីតិវិធីព្រហ្មទណ្ឌ សេចក្ដីពន្យល់ស្ដីពីករណីយុត្តិសាស្ត្រអ.វ.ត.ក និងអន្តរជាតិសម្រាំង។
វិធីសាស្រ្តសិទ្ធិមនុស្សរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិ ដើម្បីទទួលបាននូវយុត្តិធម៌បន្ទាប់ពីជម្លោះដែលបំផ្លិចបំផ្លាញ ដែលត្រូវបានហៅថា «យុត្តិធម៌អន្តរកាល»សង្កត់ធ្ងន់លើការប្រើប្រាស់ទាំងយន្តការតុលាការ និងក្រៅប្រព័ន្ធតុលាការ រួមទាំងការអភិវឌ្ឍន៍សមត្ថភាពថ្នាក់ជាតិ ដើម្បីពង្រឹងនីតិរដ្ឋ សម្របសម្រួលការផ្តួចផ្ដើមគំនិតដើម្បីនិយាយពីការពិត និងកំណែទម្រង់ការអប់រំប្រវត្តិសាស្រ្ត។
នៅពេលដែលដំណើរការតុលាការបានឈានទៅដល់ពេលបញ្ចប់ អង្គជំនុំជម្រះវិសាមញ្ញក្នុងតុលាការកម្ពុជាបានរៀបចំសិក្ខាសាលាជនរងគ្រោះនៅក្នុងខែឧសភា ក្នុងគោលបំណងផ្ដល់ឱ្យជនរងគ្រោះ រួមទាំងអ្នកដែលមិនបានបញ្ចេញមតិក្នុងពេលសវនាការ នូវពេលវេលាដើម្បីកំណត់ជំហានបន្ទាប់ដោយខ្លួនឯង។
លោកច័ន្ទថាត នៅតែទៅវត្តដែលឳពុកលោកបានស្លាប់២ដងក្នុង១ឆ្នាំ ទោះបីជាលោកមិនដឹងថាកន្លែងណាជាកន្លែងដែលគេបញ្ចុះសាកសពក្រុមគ្រួសារទាំងអស់របស់លោកក៏ដោយ។
«ខ្ញុំចង់ទៅកន្លែងដែលជីតារបស់ខ្ញុំស្លាប់។ ខ្ញុំនៅតែមិនទាន់រកឃើញកន្លែងនោះនៅឡើយទេ។”
ប៉ុន្តែលោកនៅតែមានក្ដីស្រមៃ និងក្ដីសង្ឃឹម។ លោកចង់ធ្វើការជាមួយអ្នករស់រានមានជីវិតដើម្បីចងក្រង និងចែករំលែកបទពិសោធន៍របស់ពួកគេទៅអ្នកជំនាន់ក្រោយ។ លោកនិយាយថាប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មៅងងឹតនឹងបង្រៀនមនុស្សអំពីភាពអន្តរាយដែលកើតចេញមកពីការចង់បានដោយមិនប្រមាណ។
«មេរៀនពីរបបខ្មែរក្រហមគឺប្រាប់មិនឱ្យលោភលន់។ នៅពេលដែលអ្នកចង់បានអំណាច អ្នកនឹងធ្វើអ្វីគ្រប់យ៉ាង។»
លោកនិយាយថា អ្នកដែលបានប្រព្រឹត្តខុសក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រ គួរតែនៅមានសង្ឃឹម។
«មេដឹកនាំខ្មែរក្រហមខ្លះក៏ស្លាប់ ខ្លះក៏ជរា។ មេដឹកនាំដែលកំពុងមានជីវិតគួរតែបំភ្លេចអតីតកាល និងចាប់ផ្ដើមធ្វើអំពើល្អ។»